खुम्चीदै रुपन्देहीको सिमसार क्षेत्र
कृष्ण खनाल
बुटवल, ७ पुस ।
सिमसार क्षेत्रको दिर्घकालिन महत्व बुझ्न नसक्दा स्थानिय उपभोक्ताहरुबाट नै रुपन्देहीका सिमसार क्षेत्र अतिक्रमणमा पर्दै गएका छन् । उपभोक्ताहरुले क्षणिक लाभमा ध्यान दिई दिर्घकालिन महत्व बोकेका रुपन्देहीका अधिकांस सिमसार क्षेत्र संरक्षणको अभावमा ओझेलमा परेका छन । जिल्लामा के कती क्षेत्र सिमसार क्षेत्र रहेको छ भन्ने विषयमा एकिन तथ्यांक नभएपनि अतिक्रमण, विभिन्न विनासकारी झारका कारण अधिकांस सिमसारको क्षेत्र खुम्चीदै गएको छ । जिल्ला वन कार्यालय रुपन्देही अन्र्तगतगको सेक्टर बन कार्यालय बुटवलका प्रमुख यज्ञमूर्ती खनालका अनुसार रुपन्देहीमा भएका अधिकांस सीमसार क्षेत्र अहिले अतिक्रमणको चपेटामा परेका छन् । प्रमुख खनालका अनुसार स्वामित्व र व्यवस्थापनमा विवाद,स्थानियको चासो कम हुनु, ज्ञान, शिप, दक्षताको कमी, अतिक्रमण तथा अत्यधिक दोहन र वातावरणीय सेवा सुविधा तथा महत्वमा कम ध्यान पुगेको करण रुपन्देही सिमसार क्षेत्र मासिदै गएका हुन । सिमसार क्षेत्र भन्नाले रसिलो भूमि हो, जहाँ जमिन लुक्दैन, जहाँ पानी सुक्दैन त्यस्तो स्थानलाई सिमसार क्षेत्र भनिन्छ । सामान्यतया, सिमसार भन्नाले पानीको मुहान लगायत दलदल, धानबाली एवं पानी जमेको क्षेत्रलाई जनाउँछ ।
जिल्ला वन कार्यालय रुपन्देहीका अनुसार जिल्लामा भएका सिमसार क्षेत्रलाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छ । नदी तथा खोला नाला तथा जलाधार क्षेत्र र ताल तलैया क्षेत्र । नदी तथा खेला क्षेत्र अन्र्तगत तिनाउ, दानव, कञ्चन, रोहीणी, कोठी, डण्डा, कजरार नदी रहेका छन् भने ताल तलैया अन्र्तगत गैडहवा ताल, विष्णुपुरा १ (गैडहवा बन.), गजेडी ताल, गजेडी ३, दानापुर (समयमाई सामुदायिक वन , नन्द भाउजु ताल, चिल्हिया (बाउन्नकोटी बन.), बढ्की र कर्महवा ताल, सुर्यपुरा , पोखरा ताल, छोट्की रामनगरm लुम्बिनी विकास कोष अन्र्तगतको ताल तलैया (कृत्रिम समेत), निजी जग्गामा विकास गरेको पोखरीहरु (टिकुलीगढ, दयानगर क्षेत्रमा) रहेका छन् ।
गत बर्ष बाट मात्र जिल्लामा सिमसार क्षेत्र संरक्षण र यसको प्रर्वद्धनको लागि बजेट विनियोजन भएको जिल्ला वन कार्यालय रुपन्देहीले जनाएको छ । जिल्ला भु संरक्षण कार्यालय रुपन्देही र जिल्ला वन कार्यालयको संयुक्त पहलमा जिल्लामा सिमसार क्षेत्र संरक्षणको लागि पहल सुरु गरिएको छ । पर्यावरणीय हिसावले महत्पूर्ण मानिएको सिमसार क्षेत्र लोप भएमा त्यसमा आश्रीत अन्य प्रणी र बनस्पतीको समेत लोप हुने खतरा बढेकाले यसको संरक्षण र प्रर्वद्र्धनमा लाग्नुपर्ने सेक्टर वन कार्यालय बुटवलमा प्रमुख यज्ञमूर्ती खनाल बताउछन् । उनी भन्छन्–‘जैविक श्रोतको भण्डार, जैविक विविधता अर्थात चरा, वन्यजन्तु र जलचरका लागि आश्रय स्थल,जंगली प्रजातिका धान लगायत संकटापन्न प्रजातिका प्राणी तथा वनस्पतिको वंशाणुगत श्रोतको प्राकृतिक रुप सिमसार क्षेत्रमा रहेको छ ।’
नेपालले सन् १९८७ डिसेम्बर १७ तारिखका दिन कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षलाई रामसार क्षेत्रमा सुचिकृत गरेर रामसार महासन्धीमा प्रवेश गरेको हो । हालसम्म नेपालका ९ वटा सिमसार क्षेत्र रामसार क्षेत्रमा सुचिकृत भैसकेका छन् ।
राष्ट्रिय सिमसार नीति २०६९ का अनुसार नेपालको करिब सात लाख पचास हजार हेक्टर (करिब पाँच प्रतिशत) भू भाग सिमसारले ओगटेको छ ।
राष्ट्रिय ताल संरक्षण विकास समितिको तथ्यांक अनुसार नेपालमा ५३५८ वटा ताल रहेकोमा २७१२ वटा (५१५) ताल ५०० मीटर उचाई भन्दा तल र २२२७ (४२५) वटा ताल ३००० मीटर भन्दा माथि र ४१९ वटा (८५) ताल ५०० मीटर देखी २९९९ मीटरको उचाईमा रहेको देखिन्छ । रुपन्देही जिल्लामा रहेका सिमसार क्षेत्रहरुको त्यस्तो खासै अध्ययन नभएको भएतापनि यस जिल्लामा मुख्य रुपमा गैडहवा ताल, गजेडी ताल, नन्द भाउजु ताल, वड्की ताल आदि रहेको छ ।
रुपन्देही जिल्लाका गजेडी,गैडहवा र नन्दभाउजु ताल सहित अन्य साना तालहरुमा पानी सुक्ने खतरा बढ्दै गएको हो । सिमसार क्षेत्रमा रहेका तालहरुको संरक्षणमा सरकारी निकायको उदासिनताका कारण प्रत्येक बर्ष तालको अस्तित्व संकटमा परेको जानकारहरुको भनाई छ
बिष्णुपुरा गाविस वडा नं १ मा अवस्थित रुपन्दहीकै ठूलो ‘गैडहवा ताल’ संरक्षणकै अभावमा सुक्दै गएको छ ।
सिमसार क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने ‘गैडहवा’३५ हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको छ । लुम्बिनीबाट १५ किलोमिटरको दुरीमा रहेको यो तालमा पर्यटकीय सम्भावना रहेपनि स्थानिय प्रशाशन र गाविसको नै सक्रियता नभएपछि तालको अस्त्विनै संकटमा पर्दै गएको छ । गाविसका अधिकांश स्थानिय बासिन्दाहरुले तालको संरक्षण गर्नुभन्दा पनि तालको पानीले सिचाई गर्ने गरेका छन् । तालकै पानीले त्यस क्ष्ँेत्रका २० हेक्टर क्षेत्रफलमा सिचाई हुदै आएको छ ।
स्थानिय निकायले जिल्लाका तालहरुको अस्तित्वनै संकटमा पर्दै गएपनि अहिलेसम्म कुनै पनि योजना निर्माण गर्न सकेको छैन । ताल सिमसार क्षेत्र अन्तर्गत रहेकाले पनि विभिन्न प्रजातिका चराहरुको अध्ययनका लागि विदेशी अनुसन्धानकर्ताहरु समेत आउने गर्दछन् । तालमा ७० भन्दा बढि प्रजातिका चराहरु पाईने तथ्याङक छ ।
तर क्रमश ताललले आफ्नो प्राकृतिक स्वरुपनै गुमाउन थालेपछि भने चराचुरुङगीको आवागमन घट्दै गएको स्थानिय उपभोक्ता समितिका संयोजक बाबुराम मल्ल बताए । जिल्लाकै ठूलो भनिएको विष्णुपुरा स्थित गैडहवा ताल मात्र होईन अर्को चर्चित ‘गजेडी ताल’मा पनि विस्तारै पानी सुक्ने र चराचुरुङगी विहिन हुने खतरा बढ्दै गएको छ । विश्व सिमसार क्षेत्रमा सुचिककृत गजेडी तालमा व्यवसायीक माछा पालन र डुङगा संचालन हुदां विगतको तुलनामा चराचुरुङगी आउन छाडेको बताईएको छ । बुटवलबाट झण्डै २५ किलोमिटर पश्चिम दक्षिणमा रहेको गजेडी तालको पनि सरकारी उदासिनता र स्थानिय बासिहरुको वेवास्ताका कारण संकटमा पर्दै गएको हो ।
तालमा पाईने सारस,साईबेरियन हांस,गिद्ध,जलहांस,बकुल्ला लगायतका चराहरु विस्तारै घट्दै गएका छन् । मानविय अतिक्रमणका साथै छेउछाउमा बढेको मानव बस्तीले अस्तीत्व नै संकटमा परेको स्थानियको भनाई छ । पछिल्लो समयमा गजेडी ताल पर्यटकीय विकासका नाममा ढुङगा संचालन,पिकनिक स्पट समेत हुनेक्रम बढेपछि थप प्रदुषित भएको बताईन्छ । रुपन्देहीको अर्को चिल्हिया गाविसमा रहेको नन्दभाउजु तालपनि संरक्षण विहिन अवस्थामा छ ।
नेपाल पत्रकार महासं रुपन्देहीका अध्यक्ष शेर बहादुर केसीले वातावरण सबैको साझा चौतारी भएको भन्दै सिमसार क्षेत्र लगायत प्रर्यावरण जोगाउनको लागि स्थानिय स्तरबाट अपनत्वको विकास हुनुपर्ने धारणा राख्नछन् । उनी भन्छन्–‘जव सम्म स्थानिय स्तरमा रहेका व्याक्तिहरुबाट नै अपनत्वको विकास हुन्छ तब सिमसार क्षेत्र संरक्षण हुन्छ, यसको लागि सबैको हातेमालो जरुरी छ ।’
यता, नेपाल वातावरण पत्रकार संघ रुपन्देहीका अध्यक्ष डि.आर.घिमिरेले सिमसार क्षेत्र जिवीत प्राणीको भविश्य भएको भन्दै अविलम्ब यसको संरक्षणमा विशेष भुमिका निर्वाह गर्नुपर्ने बताउछन् । उनी भन्छन्–‘केही निश्चित व्याक्तीहरुको स्वाथपुर्ती भन्दा पनि आम मानिसको समस्यालाई ध्यानमा राखेर सिमसार क्षेत्रको संरक्षणमा जुट्नु पर्दछ ।’
